Inleiding

Hoogtepunten en terugblik 2020

2020 - coronacrisis
Het jaar 2020 is onlosmakelijk verbonden met de Covid-19 pandemie en de maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan. Door de coronacrisis zag de wereld er ineens heel anders uit. De pandemie en de maatregelen raken de hele samenleving en hebben grote impact op het persoonlijke leven, de gezondheid, het welzijn en de welvaart van onze inwoners. De economie is sinds tijden niet zo hard getroffen en met name bepaalde ondernemers en kwetsbare groepen worden daarbij geraakt. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld culturele instellingen en sportverenigingen.
Zijn wij voldoende op een dergelijke crisis voorbereid? Altijd te weinig. De coronacrisis vraagt van iedereen veel aanpassingsvermogen en flexibiliteit.
In Amersfoort hebben inwoners en organisaties zich wendbaar, inventief en creatief opgesteld om samen door deze crisis te komen. Binnen de geldende beperkingen grepen Amersfoorters kansen voor samenwerken en ondernemen en nam men initiatieven om van betekenis te zijn voor een ander, elkaar (digitaal) te ontmoeten en te ondersteunen. Zoals de Hart onder de riem acties van Amersfoortse hulporganisaties, horecaondernemers die kookten voor kwetsbare groepen en jongeren van het Netwerk Sociale Gasten die een maatjesproject opzetten. Hartverwarmende initiatieven waardoor we elkaar in deze crisis blijven vasthouden. Want zo'n crisis heeft ook het risico in zich van het uitvergroten van scheidslijnen tussen individuen en groepen. Op verschillende momenten zagen we het afgelopen jaar dat de coronamaatregelen en de beperkingen van de vrijheid die dat met zich meebracht leidden tot maatschappelijke zorgen en onrust. De effecten van de maatregelen kunnen op de ene groep meer impact hebben dan op de andere en we hebben oog voor de spanningen die dat kan opleveren.

Om als stad gezamenlijk uit deze crisis te komen, faciliteren we initiatieven uit de samenleving zoveel mogelijk en houden we intensief contact met de samenleving: met gezondheidszorg en welzijnsorganisaties, het onderwijsveld, de culturele sector, verenigingen en inwoners en ondernemers. Negatieve gevolgen van de coronacrisis proberen we waar mogelijk te ondervangen. Het gaat dan bijvoorbeeld om het voorkomen en wegwerken van leerachterstanden bij kinderen, het ondersteunen van de culturele sector en de sportsector en het voorkomen van financiële problemen bij huishoudens, verenigingen en ondernemers.
Samen verkennen wij wat er binnen de coronaregels mogelijk is. De bestaande korte lijnen tussen gemeente, partners in de stad, de verschillende sectoren en (sociale) netwerken in de samenleving bleken hierbij van grote waarde. We konden daardoor snel schakelen als dat nodig was. Die korte lijnen houden we zeker vast. Digitalisering en in het bijzonder digitale vormen van overleg en participatie bieden daarvoor extra mogelijkheden.
Deze digitale ontmoetingen zijn relatief gemakkelijk en snel te organiseren. Ook biedt het voor veel inwoners een laagdrempelige manier om met de gemeente in contact te komen en mee te praten: we bereikten nieuwe groepen. Fysieke bijeenkomsten maakten plaats voor digitale varianten zoals een digitaal overleg met partners in de stad, een digitaal stadsgesprek of een dialoog met gasten aan tafel in een tv-studio. En via de nieuwe website Metamersfoort.nl spraken we met belanghebbenden over o.a. het Beleidskader Inclusieve Stad en de plannen voor het nieuwe stadhuis. De komende tijd willen we dit soort digitale vormen van ontmoeting en gesprek verder ontwikkelen en uitbouwen. Tegelijkertijd ervaren we ook het gemis aan fysieke ontmoetingen en de persoonlijke contacten die daaruit ontstaan. In het post-corona-tijdperk zullen wij elkaar daarom naast digitaal ook weer fysiek ontmoeten.
Onze gemeentelijke digitale dienstverlening is het afgelopen jaar doorontwikkeld. Medewerkers werkten van het ene op het andere moment primair vanuit huis, wat veel vroeg van de veranderkracht en digitale ontwikkeling van de organisatie. Desondanks is onze dienstverlening het afgelopen jaar zo goed als volledig gecontinueerd.
Over het post-corona-tijdperk hebben wij - naar aanleiding van de Coronaspiegel - samen met de gemeenteraad, inwoners en stakeholders uit de stad gewerkt aan toekomstscenario's waarin de belangrijkste ontwikkelingen in de samenleving als gevolg van corona met elkaar doordacht zijn. Op basis van de scenario's gaan wij kijken hoe we als gemeente het best kunnen inspelen op deze ontwikkelingen. Dit scenario-traject wordt in 2021 verder uitgewerkt.
De extra kosten die gemoeid zijn met de coronacrisis konden we tot nu toe goed opvangen, enerzijds door de steun- en herstelpakketten van de Rijksoverheid, anderzijds door het eerdere financieel solide beleid van Amersfoort. Zo hadden we voldoende buffer om – vooruitlopend op de compensatie van het Rijk - bijvoorbeeld aan huurders van gemeentelijk vastgoed uitstel (en gedeeltelijke kwijtschelding) van huurbetaling te verlenen, en om de precariobelasting voor terrassen op te schorten (en deels kwijt te schelden). Gemeente Amersfoort heeft bepleit, in G40, 100.000+ en VNG-verband, om alle gemeentelijke coronakosten van het Rijk vergoed krijgen. Lobby is belangrijk. Gelukkig is de compensatie grosso modo toereikend geweest voor de directe kosten die we moesten maken. Zo zijn we volledig gecompenseerd voor de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandige ondernemers (TOZO) en ook voor gederfde parkeerbelasting en precariobelasting voor terrassen.
Een onverwachte ontwikkeling als de coronacrisis benadrukt het belang van weerbaarheid, ook financieel. In het afgelopen jaar sprak de gemeenteraad zich duidelijk uit over het belang van een financieel gezonde gemeente. In een onzekere tijd moeten we zoeken naar de balans tussen vasthouden aan de gestelde kaders (door ombuigingsmaatregelen) en doen wat nodig is in een crisis, zonder met maatregelen een te zware wissel te trekken op de stad. Dat vraagt om een zorgvuldig proces van het hele stadsbestuur.
Kortom, ondanks de coronacrisis konden veel activiteiten doorgang vinden. Vanwege de coronamaatregelen soms in mindere mate of in aangepaste vorm, zijn we toch volop blijven bouwen aan Amersfoort als 'groeiende, duurzame en inclusieve stad'.

Groeiende stad
Zo werd er in 2020 samen met corporaties en ontwikkelaars in hoog tempo gebouwd om het tekort aan (betaalbare) woningen in onze stad aan te pakken. Er werden 1175 woningen in Amersfoort bijgebouwd, daarmee haalden we de doelstelling uit het Deltaplan Wonen ruim. Hoewel participatie vooral digitaal moest plaatsvinden, leidde dat nauwelijks tot vertragingen. Het is van groot belang de komende jaren het tempo van bouwen vast te houden, zeker voor sociale huur en grondgebonden woningen. Daarvoor is wel extra (financiële) ondersteuning nodig vanuit het Rijk. Daarnaast blijft het essentieel om omwonenden en belanghebbenden in een vroeg stadium te betrekken en om plannen tijdig vast te stellen in de raad. In 2020 hebben we voorbeelden gezien waaruit blijkt hoe belangrijk de timing en inrichting van participatieprocessen is. Het betrekken van inwoners is maatwerk per project en moet zorgvuldig gebeuren.
De participatiegids, die vorig jaar is vastgesteld, is onze leidraad bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Deze gids geeft aan welke stappen nodig zijn om samen met belanghebbenden en omwonenden tot betere plannen en gewogen besluiten te komen. Want nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen zoals woningbouwlocaties zijn complex en vragen om een zorgvuldige belangenafweging: de ruimte is schaars en belangen zijn soms tegenstrijdig. Met de participatiegids worden die belangen vroegtijdig in kaart gebracht en zijn de criteria die we stellen aan de participatie duidelijk en eenduidig. Tegelijkertijd beseffen we ons dat het moeilijk is alle stedelijke opgaven binnen projecten te honoreren en te voldoen aan alle voorwaarden als het gaat om o.a. duurzaamheid, bouwen van woningen, behoud van groen, betaalbaarheid en parkeren. Binnen de beschikbare middelen en capaciteit zijn keuzes nodig en vooral het met elkaar bespreken en uitleggen van die keuzes.
De verstedelijkingsopgave van (de regio) Amersfoort heeft impact op de bereikbaarheid, leefbaarheid en levendigheid van onze stad. In 2020 troffen we de laatste voorbereidingen voor de invoering van de autoluwe binnenstad, die we groener, veiliger en gezonder maken. Ook moeten voorzieningen voor cultuur, sport, horeca en recreatieruimte meegroeien. Een aantal van deze sectoren is het afgelopen jaar door de coronacrisis hard getroffen. Wij ondersteunen bij hun herstel. Van belang voor een veilige en adequate ontsluiting van onze groeiende stad is de aan te leggen Westelijke Ontsluiting (WO). In 2020 bleek tijdens de aanbesteding van de WO dat de aannemers de financiële randvoorwaarden te krap vinden. Daarom is de aanbesteding tijdelijk opgeschort en de aanbestedingsprocedure verlengd. Die extra tijd is gebruikt voor het analyseren van de verschillen in ramingen, inzet op lobby voor externe financieringsmiddelen voor de WO en het onderzoek naar scenario's met een gereduceerde scope.

Duurzame stad
Amersfoort groeit maar moet ook duurzamer worden. Dat doen we heel praktisch en concreet, bijvoorbeeld door inwoners met het energieloket en de subsidieregeling groene daken te ondersteunen bij het verduurzamen van hun woning. Maar ook met kaders, bijvoorbeeld met de Transitievisie Warmte en de leidraad duurzame nieuwbouw. Of wijkwarmteplannen. Steeds geldt dat inwoners vanaf een vroeg stadium moeten worden betrokken. Om te komen tot een energie neutrale stad hebben we immers iedereen nodig, en dus houden we de vragen, ideeën en bezwaren van inwoners steeds in het oog. Een andere belangrijke voorwaarde is de betaalbaarheid. Daarvoor zijn keuzes nodig in de snelheid en de manier waarop verduurzaming kan worden opgepakt, ook bij onszelf als gebouweigenaar. In 2020 presenteerden we de Routekaart en het uitvoeringsplan verduurzaming gemeentelijk vastgoed, dat we vanwege het beperkte budget gefaseerd aanpakken.
Tijdens de coronacrisis nam het gebruik en de waardering voor stads- en buurtgroen toe. Voldoende groene (recreatie)ruimte in de stad is essentieel voor een gezond stedelijk leven. Het vergroenen en klimaatbestendig inrichten van de openbare ruimte krijgt vorm door o.a. het planten van bomen, operatie Steenbreek en het vergroenen van schoolpleinen.
Tegelijkertijd groeit onze stad en dat maakt het vinden van ruimte voor meer groen een uitdaging. De betrokkenheid bij het groen in onze stad is groot. Wij zijn ons ervan bewust dat ingrepen in de groene omgeving impact hebben op de fysieke leefomgeving van mens en dier en we houden bij nieuwe plannen dan ook zoveel mogelijk rekening met de aanwezige bomen en ander groen in een plangebied. Tijdig en open communiceren blijft belangrijk, bijvoorbeeld wanneer kap van bomen om veiligheids- of bouwtechnische redenen helaas toch nodig blijkt.

Inclusieve stad
Amersfoort is een inclusieve stad, waar iedereen naar zijn of haar vermogen kan meedoen en waar mensen die dat nodig hebben passende zorg en ondersteuning krijgen. In 2020 stelden wij het Beleidskader Inclusieve Stad op samen met inwoners, vrijwilligers, belangenbehartigers, ervaringsdeskundigen, professionals en bestuurders van (zorg)organisatie. We willen de kansengelijkheid vergroten, inzetten op preventie en de juiste ondersteuning en zorg in de wijken. De coronacrisis heeft de urgentie daarvoor vergroot: verschillende groepen zijn in extra kwetsbare situaties terechtgekomen, zoals eenzame ouderen, laagopgeleiden, flexwerkers en kinderen met leerachterstanden.
Net als de afgelopen jaren werkten wij in 2020 aan de versterking van de Sociale Basisinfrastructuur, en zetten in op positieve gezondheid en preventie. Zo pogen we ondersteuning en zorg duurzaam betaalbaar te houden. Maar de vraag naar zorg en ondersteuning is harder gestegen dan verwacht en de daarvoor ontvangen Rijksmiddelen zijn – met name voor Jeugdhulp –  op de lange termijn ontoereikend. Daardoor ontstaan langere wachttijden. Door maatregelen en het opvangen van de groei van zorg komt het in stand houden van de kwaliteit en toegang van de zorg onder druk te staan. Samen met andere gemeenten voeren we al enige tijd een stevig gesprek met het rijk gericht op toereikende financiering.
Samenwerking met regio, provincie en Rijk
Het afgelopen jaar is er vanuit de gemeente Amersfoort op drie grote thema's samenwerking gezocht met regio, provincie en Rijk, al naar gelang de opgave: economie, energietransitie, en verstedelijking. We bieden ruimte aan een innovatief bedrijfsleven en een gezonde arbeidsmarkt via de ROM, die in 2020 werd opgericht. Ook het concept-bod voor de Regionale Energie Strategie werd vastgesteld, waarin we beschrijven hoe en waar in de regio duurzame elektriciteit en warmte wordt opgewekt. Samen met andere overheden werken we aan de verstedelijkingsopgave zoals het bereikbaar houden van onze stad en het terugdringen van het woningtekort. Zowel stad als regio groeien en alleen gezamenlijk kunnen we die groei in goede banen leiden. Met de regio stelden we daarom een ontwikkelbeeld 2030-2040 op, op basis waarvan we keuzes maken over toekomstige woon- en werklocaties, bereikbaarheid en het meegroeien van groen.
De afgelopen jaren hebben wij ingezet op een actieve profilering van regio Amersfoort richting Provincie en Rijk. Dat is succesvol gebleken. Zo zal er toch een woondeal met de regio Amersfoort gesloten worden, als uitbreiding van de bestaande woondeal van regio Utrecht. Vanuit de woningbouwimpulsgelden ontvangen we een financiële bijdrage van het Rijk om het realiseren van woningen in de Hoef te versnellen. Als regio moeten we beter met elkaar formuleren hoe wij de groei in goede banen gaan leiden. De verwevenheid met andere regio’s (Utrecht, Amsterdam en FoodValley) vraagt om goede samenwerking met deze omliggende regio’s om gezamenlijke belangen te behartigen.
Het afgelopen jaar bleek meermalen dat voor het verwerven van extra ondersteuning en financiering een gezamenlijk verhaal en een lange termijn visie van groot belang is. Het ‘Utrechts Aanbod’ dat we binnen de provincie opstelden om richting een nieuw kabinet te laten zien hoe we samen met het Rijk kunnen werken aan de grote maatschappelijke opgaven, werkte verhelderend en verbindend. In de komende periode moeten we aan onze positionering richting provincie en Rijk blijven werken.

Financiële opgave
Zoals al in de kadernota en begroting 2021-2024 aangegeven, hebben wij naast de drie grote inhoudelijke opgaven en de realiteit van de coronacrisis te maken met financiële uitdagingen. Op  verschillende beleidsterreinen lopen we steeds meer tegen financiële grenzen aan en zijn nadere keuzen nodig. Het gesprek over wat wel of niet kan voerden wij al met elkaar tijdens de tussenevaluatie van het Deelakkoord Duurzaamheid.
We moeten nog een structurele en incidentele financiële opgave met elkaar invullen. De financiële positie van de gemeente staat onder druk door teruglopende inkomsten en hogere kosten, versterkt door grote opgaven en meer taken voor de gemeente. Ook kregen we eind 2020 te maken met de eindbeslissing in de bindend adviesprocedure met Vahstal die mogelijk financiële consequenties zal hebben voor de gemeente. Amersfoort is er op gericht spoedig een einde te maken aan het geschil met Vahstal, en een ieder betreurt dat deze juridische twist al zo lang duurt. Wij hopen in de jaarrekening 2021 te kunnen terugkijken op een succesvolle minnelijke schikking, waarbij beide partijen tot elkaar zijn gekomen.
Om de financiële opgave in te vullen hebben we bij de begroting 2021 al een aantal financiële maatregelen genomen. In de verdere stappen staat het evenwicht centraal tussen onze inhoudelijke opgaven, het anticiperen op de gevolgen van corona én het voeren van een solide financieel beleid. De nieuwe set financiële ijkpunten die de gemeenteraad begin 2020 vaststelde geven daarbij de richting aan. Over de verschillende mogelijkheden en alternatieven voor de financiële opgaven voeren wij het gesprek met de gemeenteraad.